سوال :با توجه به آیه شریفه  لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ  آیا تمام علوم بشری )مانند ریاضی, فیزیک, طب و ...(>R/<در قرآن موجود است؟
پاسخ :رطب و یابس در کتاب
 خدای سبحان, قرآن کریم را  کتاب مبین  معرفی می کند:  قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ .1
 و در جای دیگر می فرماید:  لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ 2  یعنی, هیچ تر و خشکی نیست, مگر آنکه در کتاب مبین آمده است.
 بنا بر گفته برخی مفسران, مقصود از  رطب و یابس  - به قرینه قبل و بعد آیه - علم همه اشیا است  چنان که در آیه دیگر می فرماید:  ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ 3  یعنی, هیچ چیزی در کتاب الهی فروگذار نشده است. در حالی که بسیاری از علوم و دانش ها مانند ریاضی, فیزیک, پزشکی, مکانیک و... در ظاهر الفاظ قرآن دیده نمی شود. درباره چگونگی سازگاری با اینگونه آیات, احتمالات و دیدگاه های چندی وجود دارد:
 1. منظور از  کتاب مبین  در آیه 95 سوره  انعام , علم الهی یا لوح محفوظ است و  کتاب  در آیه 83 همان سوره  اجل  است,
نه قرآن مجید. در بعضی از روایات نیز  کتاب مبین  به  امام مبین  معنا شده است.4
 2. منظور از  کتاب  همین قرآن, به لحاظ باطن والای آن است که  ام الکتاب  می باشد  زیرا همه حقایق در آن نهفته است و انسان کامل به آن دسترسی دارد.
 3. منظور از  کتاب  قرآن است و در مراتب مختلف آن, همه امور دین و دنیا وجود دارد.
 4. منظور از  کتاب  همین قرآن - در همه مراتب آن - است  لیکن مراد از همه چیز, اصول و کلیاتی است که بر اساس آن, دانش ها و معارف مختلف را می توان بنیان نهاد و رشته ها و انگاره های گوناگون علمی را تولید کرد.
 5. منظور از کتاب, قرآن در همه مراتب آن است  لیکن مراد از همه چیز, جامع بودن قرآن نسبت به تمامی معارف و دستوراتی است که در جهت هدایت بشر و نیل به سعادت او مؤثر است. این مجموعه مشتمل بر عقاید, جهان بینی, آموزه های اخلاقی و دستورات عملی جامعی در حوزه روابط چهارگانه انسان )رابطه با خدا, دیگران, خود و جهان( است.
 علامه طباطبایی همین دیدگاه را اختیار کرده و در ذیل آیه  وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ 5 می نویسد:  ظاهراً مراد از  کل شی ء  هر چیزی است که به هدایت مربوط باشد. هر چه که مردم در مورد مبدأ, معاد, اخلاق فاضله, شریعت های الهی, قصص و موعظه ها احتیاج دارند, قرآن به آن هدایت و بیان کرده است و ما از ظاهر قرآن و مقاصد آن, همین مطلب را متوجه می شویم. اما در روایات نقل شده است که در قرآن, علم گذشته و آینده, تا قیامت موجود است. اگر این روایات صحیح باشد, منظور از  تبیان  اعم از دلالت لفظی است. پس شاید اشاراتی از غیر طریق دلالت لفظی دارد و اسراری را کشف می کند که فهم عرفی, به آنها راهی ندارد .6
 بنابراین اگرچه علامه طباطبایی قرآن را بیانگر هر چیزی که به هدایت مربوط می شود, دانسته است اما گستردگی دانش های قابل استخراج از قرآن را نفی نکرده است.
 درباره گستردگی و جامعیت قرآن, می توان دیدگاه های دانشمندان را به سه گروه تقسیم بندی کرد:
 1. دیدگاه حداکثری  که به گستردگی قرآن در همه علوم و روش ها معتقد است.
 این گروه از طرفداران جامعیت قرآن, قرآن را دربردارنده همه علوم نخستین و واپسین می دانند. در نگاه آنان, قرآن همه مسائل جزئی و کلی و حتّی بسیاری دیگر از موضوعات مانند شیمی, فیزیک و... را شامل می شود. اینان قرآن را جامع مسائلی می دانند که بیانگر قوانین علوم نظری و تجربی است7. اسکندرانی و طنطاوی و ملامحسن فیض کاشانی و ابن کثیر در شمار این گروه جای دارند8.
 فیض کاشانی, پس از آن که دانش انسان را به دو نوع جزئی
و کلی, یا حسی و مطلق تقسیم می کند, می گوید: معنا و مفهوم
آیه مبارک  وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ 9 گواهی می دهد که همه دانش ها در قرآن کریم وجود دارد.
 ابن کثیر01 نیز, پس از نقل کلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن, می گوید: هر چه مردم در کارهای دنیایی و دین و معیشت و عالم رستاخیز نیازمندند, در قرآن بیان شده است. بی تردید اگر مراد ابن کثیر و دیگر صاحب نظران این گروه, ظواهر کلمات قرآن باشد, قابل پذیرش نیست  زیرا اموری چون مسائل دقیق و جزئی ریاضی, شیمی, فیزیک و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بیان نگردیده است  ولی چنانچه مرادشان, نهفته بودن این دانش ها در مراتب گونه گون معانی و مفاهیم قرآن باشد, می توان آن را پذیرفت.
 2. دیدگاه حداقلی  طرفداران این نظریه قرآن را در محدوده توصیف جهان بینی و عقاید و بیان ارزش های جامع می دانند و معتقدند طرح مسائل علمی با قدسی بودن دین سازگار نیست.
 محمد عزة دروزه11 و دکتر سروش21 در شمار این گروه جای دارند.
 در نظر این گروه  تبیین امور معنوی و آخرتی بر عهده قرآن و دین است و تبیین علوم انسانی و تجربی, از جمله شیوه حکومت بر عهده مردم است. برخی در تأیید نظریه حداقلی قرآن, گفته اند31: افزودن سنّت رسول اللّه )صلی الله علیه وآله(, توجّه به سیره امامان )علیهم السلام( و توسل به اجتهاد در کنار قرآن دلیل واضح, کامل نبودن قرآن به شمار می آید.
 بی تردید این دیدگاه نمی تواند درست باشد  زیرا طرح مسائل علمی در راستای هدایت, تربیت و رفاه مردمان, ضرورت دارد
و به قدسی بودن قرآن, زیان نمی رساند. افزون بر این, مسائلی چون سنّت رسول اللّه )صلی الله علیه وآله( و سیره ائمّه )علیهم السلام( و اجتهاد از پایه های جامعیّت قرآن به شمار می آیند  به عبارت دیگر, همه این ها از متن قرآن کریم الهام گرفته اند  آیاتی مانند:
  وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا 41   و آن چه را فرستاده او به شما داد, آن را بگیرید و از آن چه شما را باز داشت, باز ایستید .
  أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ 51   خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیاء امر خود را نیز اطاعت کنید .
   وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ 61   و شایسته نیست مؤمنان همگی )برای جهاد( کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه ای از آنان, دسته ای کوچ نمی کنند تا )دسته ای بمانند و( در دین آگاهی پیدا کنند .
 3. دیدگاه اعتدالی  طرفداران این نظریه71, چنان باور دارند که قرآن اصول و ارزش هایی را مطرح کرده است که می توان بر اساس آن یک نظام حقوقی, سیاسی, اجتماعی و پیام های ارزشی مبتنی بر یک مکتب روان شناسی و جامعه شناسی را استخراج کرد. بنابراین, قرآن از زاویه ای خاص بیانگر همه چیز است. گرچه جامعیت و شمول قرآن در گستره دیدگاه های علمی چنان است که درخصوص تک گزاره های آن سخنی ندارد.
 در یک جمع بندی شاید بتوان گفت: بدیهی است تمام علوم در ظاهر الفاظ قرآن نمایان نیست اما مخاطبان اصلی قرآن و راسخان در علم توانایی دارند که از اشارات, لطایف, حقایق و ارتباطی که از الفاظ قرآن به دست می آید, ریشه تمام علوم را بیان کنند.
 امام صادق )علیه السلام(81 می فرماید:  خداوند متعال هر چیزی را در قرآن بیان کرده است. به خدا سوگند, قرآن همه نیازمندی های مردم را آورده تا کسی نگوید کاش این موضوع در قرآن بود .
 امام باقر)علیه السلام(91: بی تردید خداوند متعال چیزی که امّت نیاز دارد, رها نساخته, در کتاب خود فرو فرستاده است.
 امام صادق )علیه السلام(02 در این باره می فرماید:  هر چه که دو تن در آن اختلاف دارند, ریشه اش در کتاب خدا موجود است  امّا عقل مردم به آن نمی رسد .
 مولای متقیان علی )علیه السلام(12 در توصیف قرآن می فرماید:  آگاه باشید, دانستنی های گذشته و آینده تا روز قیامت در قرآن آمده است .
 از این رو, گروهی از صاحب نظران مانند استاد حسن زاده آملی جامعیت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا کرده اند. ایشان می نویسد22:  کلمه مبارکه  کلّ شی ء  چیزی را فروگذار نکرده است. پس چیزی نیست که قرآن تبیان آن نباشد. ولی این انسان زبان فهم,  راسخ در علم  است .

 
 ---------------------------------------
 پی نوشت ها:
 

 1 مائده )5(, آیه 51.
 2 انعام )6(, آیه 95.
 3 همان, آیه 83.
 4 الزرکشی, بدرالدین محمد بن عبداللَّه, تفسیر البرهان فی علوم القرآن, تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم, )قاهره: دار احیاء الکتب العربیه(, ج 1, ص 925.
 5 نحل )61(, آیه 98.
 6 ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن, ج 41, ص 523. جهت آگاهی بیشتر نگا: محمد علی رضایی اصفهانی, پژوهشی در اعجاز علمی قرآن, )قم: انتشارات کتاب مبین, چاپ سوم, 1831(.
 7 اشاره به دو کتاب معروف تفسیری است که به شکل افراطی به مسائل علوم و تجربی پرداخته اند:  کشف الاسرارا النورانیه )اسکندرانی( و الجواهر فی تفسیر القرآن. )طنطاوی(
 8 هفده گفتار در علوم قرآنی, ترجمه سید حسین حسینی, 39 - 89.
 9 نحل )61(, آیه 98.
 01 تفسیر القرآن العظیم, ابن کثیر, ج 2, ص 305.
 11 تفسیر الحدیث, محمد عزة دروزه, ج 6, ص 19.
 21 فربه تر از ایدئولوژی, عبدالکریم سروش, ص 84 85 و 221.
 31 مجله کیان, حبیب اللَّه پیمان, شماره 5, ص 72 و 82.
 41 حشر )95(, آیه 7.
 51 نساء )4(, آیه 95.
 61 توبه 9(, آیه 221.
 71 مجله معرفت, ناصر مکارم شیرازی, شماره 5, ص 4.
 81 اصول کافی, کلینی, ج 1, ص 95.
 91 همان.
 02 همان.
 12 نهج البلاغه, خطبه 851.
 22 انسان و قرآن, حسن حسن زاده آملی, ص 9.