سوال :آیا معاد و بازگشت برای همه موجودات است, یا منحصر در انسان می باشد؟
پاسخ :از نظر آیات قرآن, معاد و برگشت به سوی خداوند سبحان, یک مسئله کلی و عام بوده و مخصوص انسان نیست . با دقّت و تدبّر در نکات و تعبیرات قرآن, به این حقیقت پی می بریم که آفرینش و ایجاد هر موجودی, ملازم با برگشت دادن آن است   یعنی, اعطای وجود به هر موجودی از جانب حضرت حق, توأم با خصوصیت عود, سیر و حرکت آن به سوی او است و وجود هر موجودی, در سیر و برگشت به سوی خداوند را اقتضا می کند .به عبارت دیگر, مبدأ متعال در متن ذات هر موجودی, این برگشت و حرکت را قرار داده است . هستی از خداوند, سرچشمه می گیرد و به سوی او بازگشت می کند و این, براساس عشق هر موجودی نسبت به کمال بالاتر و در نهایت نسبت به کمال بی نهایت است .هر موجودی به تناسب رتبه وجودی خود, از شعور برخوردار است و قبل از هر چیز, رو به جمال مطلق و خیر محض دارد و او را می یابد و چون می یابد, به او عشق می ورزد و به سوی او در حرکت است .در اینجا به بعضی از آیات قرآنی - که دلالت بر عمومیت و کلیت معاد دارد اشاره می شود:1 .  اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ    روم )03 (, آیه 11 .    خدای متعال خلق را آغاز می کند و سپس آن را اعاده و برگشت می دهد و سپس شما انسان ها به سوی خداوند برگشت داده می شوید  .این آیه با توجّه به برگشت کلی, مسئله معاد انسان ها را به آنان خاطر نشان ساخته, این حقیقت را بیان می کند که براساس قانون کلی  اعاده , مستثنا بودن انسان ها مفهومی ندارد .2 .  أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِءُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ, قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنشی ء النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ    عنکبوت )92 (, آیه 91 و 02 .    آیا ندیده اید که خداوند, چگونه آفرینش را آغاز می کند, سپس آن را باز می گرداند؟ در حقیقت, این [ کار\ بر خدا آسان است . بگو: در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است . سپس [ باز\ خدا است که نشئه آخرت را پدید می آورد . خدا است که بر هر چیزی توانا است  .براساس این دو آیه - که در مورد ارشاد مردم و سرزنش غافلان از برگشت به سوی خداوند است خداوند متعال, می خواهد این حقیقت را به انسان ها بفهماند که چون آفرینش, براساس مشیت و اعاده حق, به سوی او در حرکت و برگشت است و این یک سنت کلی حاکم در وجود است   شما انسان ها نیز از این قانون کلی مستثنا نیستید   بلکه قطعه ای از هستی می باشید که به سوی او باز می گردید .3 .  قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلْ اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنّی تُؤْفَکُونَ    یونس )01 (, آیه 43 .    [ به مشرکان \ بگو: آیا از شریکان تخّیلی و مصنوع شما, چنین موجودی پیدا می شود که خلق و ایجاد کند و سپس آنچه را که خلق کرده است, اعاده و برگشت دهد؟ [ به آنان \بگو: این خدای متعال است که خلق می کند و سپس خلق را اعاده و برگشت می دهد  .در این آیه, علاوه بر اشاره بر اصل اعاده کل هستی, به این حقیقت هم اشاره شده که این برگشت و معاد, یکی از مظاهر قدرت مطلقه خداوند سبحان است .این آیات و آیات فراوان دیگر, حکایت از این حقیقت می کند که آفرینش هر موجودی و هر مخلوقی, به دنبال خود اعاده آن موجود و مخلوق را می آورد . به عبارت دیگر,  اراده و مشیّت حق , اعاده هر مخلوق و برگشت دادن هر موجودی است که پا به عرصه وجود می گذارد و این مسئله منحصر در انسان نیست ر .ک: محمد شجاعی, بازگشت به هستی, صص 45 - 96   معاد یا بازگشت به سوی خدا, ج 1, صص 01 - 74 . .