سوال :چه عواملی موجب تشدید یا تضعیف فشار قبر می شود؟
پاسخ :فشار برزخی که در اصل از انس انسان به دنیا و عدم انس او به نظام جدید و مبهم بودن آینده سرچشمه می گیرد, احیاناً با بعضی از علل و عوامل تشدید می شود . از آنجا که نظام برزخی و احکام و آثار آن, برای ما ناشناخته است   طبعاً ما با درک قاصر خود, نمی توانیم دریابیم که کدام انحراف و عمل, در تشدید عذاب و گرفتاری نقش دارد .تنها, کلام الهی و سخنان معصومان علیهم السلام است که با برخورداری از دانش و احاطه خاص بر حقایق, راهگشای آشنایی ما به این عوامل است . البته به یک نظر, همه انحرافات و آلودگی های فکری, عقیدتی, اخلاقی و عملی - که شرعاً از آنها نهی شده می تواند در فشارهای برزخی مؤثر باشد   ولی در عین حال بعضی از آلودگی های خاص, نقش به سزایی در فشار اول قبر و فشار برزخی دارد   همچون: تندخویی نسبت به خانواده خود, سخن چینی, بحارالانوار, ج 6, ص 222, ح 12 . غیبت و... همان, ص 542, ح 27 . .همان طور که برخی از معاصی, موجب تشدید فشار اول برزخ می شود, بعضی از اعمال نیز موجب کم شدن و یا برطرف شدن این فشارها و وحشت ها می شود . اعمالی چون به جا آوردن رکوعی تام و کامل در نماز, بحارالانوار, ص 442, ح 17 . مداومت بر خواندن سوره  زخرف , قرائت سوره  نساء  در هر جمعه, شیخ عباس قمی, سفینة البحار, ج 2, ص 793 . به جا آوردن نماز شب, همان, ص 793 . خواندن سوره  تکاثر  هنگام خواب, میرزا حسین نوری طبرسی, مستدرک الوسائل, ج 1, ص 043, باب 11 . گذاشتن دو چوبِ تر با میت, بحارالانوار, ج 6, ص 512 روایت 3 و 4. روزه گرفتن چهار روز از ماه رجب و دوازده روز از شعبان اقبال الاعمال, ص 156, به نقل از شیخ عباس قمی, منازل الآخرة, ص 03 . و... نمونه هایی است که در روایات باعث کم شدن فشار یا نجات یافتن از فشار قبر شمرده شده است ر .ک: معاد یا بازگشت به سوی خدا, ج 1, صص 772-282 . .

سوال :مرگ طبیعی و ارادی را بیان فرمایید؟
پاسخ :مرگ به دو نوع طبیعی و ارادی تقسیم می شود :1. مرگ طبیعی همان تحوّل از نقصان به خروج, توجّه هر سافل به عالی و رجوع هر چیزی به اصل خودش است . براساس این تقسیم و تعریف, مرگ طبیعی برای تمام موجودات - حتی ملائکه نیز رخ خواهد داد   چرا که همه موجودات, نشانه های خداوند متعال بوده و همه آنها براساس عمومیت و کلیت اصل بازگشت به سوی خدا, در حال سیر و حرکت به سوی او هستند و از این رو, با مرگ سرفصلی از این مسیر را طی می کنند .آیه ذیل به خوبی به این نوع مرگ اشاره دارد:  کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثم إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ    آل عمران )2 (, آیه 581, انبیاء )12 (, آیه 53   عنبکوت )92 (, آیه 75 .   هر نفسی چشنده مرگ است, آن گاه به سوی ما باز گردانیده خواهد شد  . آب از بالا به پستی در رود
آن گه از پستی به بالا بر رود  گندم از بالا به زیر خاک شد
بعد از آن خوشه و چالاک شد  دانه هر میوه آمد در زمین
بعد از آن سرها برآورد از دفین   اصل نعمت ها زگردون تا به خاک
زیر آمد شد غذای جانِ پاک   از تواضع چون زگردون شد به زیر
گشت جزو آدمی حیّ دلیر  پس صفات آدمی شد آن جماد
بر فراز عرش پرّان گشت شاد  کز جهان زنده ز اول آمدیم
باز از پستی سوی بالا شدیم   جمله اجزا در تحرک و در سکون
ناطقان  کانا الیه راجعون   ذکر و تسبیحات اجزای نهان
غلغلی افکند اندر آسمان  مثنوی معنوی, دفتر سوم, ابیات 464 - 754 .2. مرگ ارادی تنها مخصوص انسان بوده و مقصود از آن, عروج روح به باطن و بواطن عوالم برتر, در همین دنیا است . کسانی هستند که از اوصاف, اخلاق, عقاید و افکار پلید رهیده   از رنگ ها, هیئت ها و تعلّقات مادی و دانی, خود را تطهیر کرده   از مخلوق به خالق رو نموده   فانی وجه حضرت حق گشته و به این حقیقت لطیف و عمیق رسیده اند که چیزی جز ذات اقدس اله حقیقت ندارد . اینان در همین دنیا از برزخ و برزخ ها گذشته و هم اکنون به جهت برخورداری از حیات, علم و اراده بالاتر, عالم برزخ اهل برزخ و حالات آنان را شاهدند   بلکه با مجاهدت و نیز با عشق و کششی که به لقای وجه کریم حضرت حق دارند, از همه عوالم گذشته و همه حجاب ها را کنار زده اند و به عزّ قدس رسیده, فانی در حق شده اند .بعد از فنا, باقی به بقای حق می شوند و به آنچه اندر وهم نیاید, نایل می آیند . در واقع مراتب و مراحلی که برای عامه مردم با مرگ طبیعی پیش می آید, برای اینان قبل از مرگ طبیعی با مرگ ارادی - که مرگ قبل از مرگ می باشد پیش آمده است . آیات ذیل به خوبی بیانگر مرگ ارادی و اختیاری است:  أَلْهکُمْ التَّکَاثُرُ, حَتَّی زُرْتُمْ الْمَقَابِرَ, کَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ, ثُمَّ کَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ, کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ, لَتَرَونَّ الْجَحِیمَ, ثُمَّ لَتَرَونَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ, ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنْ النَّعِیمِ    تکاثر )201 (, آیات 1 - 8 .    تفاخر به بیشتر داشتن,شما را غافل داشت تا کارتان و [پایتان \ به گورستان رسید . نه چنین است, زودا که بدانید! باز هم نه چنین است, زودا که بدانید! هرگز چنین نیست, اگر علم الیقین داشتید! به یقین دوزخ را می بینید سپس آن را قطعاً به عین الیقین در می یابید   سپس در همان روز است که از نعمت [ روی زمین \پرسیده خواهید شد  .از این آیات, به روشنی استنباط می شود که انسان در زندگی دنیایی, می تواند حجاب ها را کنار زده و از آنها گذر کند و حقایق اخروی را بیابد . این دریافت همان شهود, احاطه خاص و علم و ادراک برتر و همان  علم الیقین  است که قبل از مشاهده عینی برزخ )عین الیقین (, برای انسان هایِ کامل, رخ خواهد داد .

سوال :عذاب قبر جسمانی است یا روحانی   یا هر دو؟ یا اینکه فقط روح عذاب دیده و بدین طریق جسم نیز عذاب می بیند )همچنان که در دنیا وقتی روح در عذاب است, جسم نیز آزرده می شود (؟
پاسخ :عذاب قبر جسمانی و روحانی است   ولی جسم و بدنِ برزخی معذّب است. البته بدن مادی و دنیایی نیز از عذاب یا ثواب روح, تأثیرپذیر خواهد بود .توضیح مطلب با توجه به دو نکته روشن می شود: یکم .  روح انسان پس از مرگ و انقطاع از بدن مادی, خود را با بدن برزخی و قالب مثالی می یابد و می بیند . در واقع, روح آدمی با رفتن از حیات دنیوی به حیات برزخی, بدن مادی خود را رها کرده و با بدن مثالی خود متحد می گردد . این بدن متناسب با نظام برزخی بوده, اتحادش با روح, قوی تر از اتحاد آن با بدن مادی در زندگی دنیوی است . قالب مثالی موجود در خواب, می تواند ما را به بدن برزخی تا حدودی هدایت کند   چرا که هنگام خواب - که تعلق روح به بدن مادی تا اندازه ای کم می شود و از حدود مادی تا اندازه ای آزاد می گردد روح خود را با یک نوع تن مثالی و با بدنی شبیه بدن مادی و دنیوی, می بیند. این دلیل روشنی است که روح انسان, در صورت عدم تعلّق به بدن مادی یا تعلق کمتر, قدرت تمثّل به بدن مثالی را دارد . انسان در هنگام خواب دیدن, خودش را با همان بدن و شکل و تصویر می بیند . این امر نشانگر وجود بدن مثالی و قالب برزخی است که با انتقال روح از این عالم مادی به نظام برزخی به وجود نیامده است   بلکه قبلاً هم در آن نظام وجود داشته, ولی ما از آن محجوب بوده ایم و اگر این حجاب )تعلّق و توجه به نظام مادی و مادیات( را کنار زنیم, هم اکنون نیز خود را در آن قالب مثالی متمثّل می بینیم   چنان که درخواب در حالی که بدن مادی ما در رختخواب افتاده و در حال آرامش است, خود را با بدنی مشابه با این بدن یافته و سیرها, حرکت ها, فهم ها, دیدنی ها, شنیدنی ها, خوردنی ها و خواستن ها با آن داریم نگا: محمد شجاعی, خواب و نشان های آن, صص 85-26 . .گفتنی است از نظر روایات, وجود بدن برزخی امری مسلم و قطعی است   چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:  اما [ ارواح مؤمنان \ در بدن هایی شبیه بدن های دنیوی آنان است  بحارالانوار, ج 6, ص 862, ح 911 . . این روایت بیانگر وجود بدن برزخی و مثالی در عالم برزخ است . دوم .  میان قبر برزخی و قبر خاکی, ارتباط خاصی حاکم است   یعنی, میان روح انسان در برزخ و بدن مادی او در قبر خاکی, ارتباط وجود دارد و این, در اصل از ارتباط روح و بدن مادی - که در طول زندگی دنیوی با یکدیگر یک نوع اتحاد داشته اند سرچشمه می گیرد . این ارتباط با قطع تعلق روح از بدن, پس از مرگ به کلی از میان نمی رود   بلکه یک نوع ارتباط در حد پایین تری, میان روح برزخی و بدن خاکی و مادی وجود دارد . البته نه در حد و اندازه ای که در زندگی دنیوی و در دوران تعلق روح به بدن بود و نه با آن کیفیت و کمیت   بلکه در میزانی ضعیف تر و با کیفیتی دیگر . از همین رو قبر خاکی با قبر و عالم برزخی روح, ارتباطی دارد که در نقاط دیگر این ارتباط را ندارد و به همین جهت است که به رغم حضور روح در عالمی فوق ماده و زمان و مکان )برزخ (, توجه خاصی به بدن مادی و نقطه ای دارد که بدن خاکی در آن هست . براساس همین ارتباط میان قبر برزخی و قبر خاکی است که دستورها و احکام خاصی در باب قبر خاکی, تشییع جنازه, کفن و دفن, حرمت قبور, استحباب زیارت قبور, دعا, طلب رحمت و مغفرت بر سر قبور و نظایر آنها در شریعت اسلامی وجود دارد .این ارتباط میان روح انسان در برزخ و بدن مادی او در قبر خاکی, در ساعت و روزهای اول مرگ, بیشتر از روزها و اوقات بعدی است و این به دلیل الفت شدید روح با بدن مادی در این دنیا است . البته به تدریج با انس گرفتن روح با بدن برزخی و قالب مثالی, از این توجه و ارتباط کاسته می شود و ارتباط ضعیفی میان روح و بدن خاکی باقی می ماند .با توجه به این دو نکته, روشن می شود که روح ما, بعد از انتقال به عالم برزخ, با بدن برزخی, در عذاب یا در نعمت خواهد بود. عذاب و نعمت, متوجه روح ما در قالب بدن برزخی است   نه به بدن مادی و خاکی ما که در این عالم مادی در زیر خاک دفن شده است . این بدن مادی, پس از مرگ, نه حرکتی دارد و نه احوالی   اما روح با قالب مثالی در همان حال, در عالم برزخ در عذاب وحشتناکی به سر می برد و فریادش بلند است و یا در نعمت و ابتهاجی به سر می برد که فراتر از تصور است .اما از آنجا که گفتیم میان بدن مادی در زیر خاک با روح در قالب مثالی در عالم برزخ, ارتباط ضعیفی وجود دارد   آن عذاب ها یا نعمت ها, تأثیر ضعیف و ناچیزی بر بدن مادی می گذارد   ولی آنچه که در اصل معذّب یا متنعّم است, روح با قالب مثالی در عالم برزخ است .برخی می گویند: چرا هنگامی که بدن مادی را در قبر می گذاریم و روی آن را می پوشانیم و پس از مدتی که قبر را می شکافیم, هیچ خبری نمی یابیم؟! آنچه می بینیم, تنها همان بدن خاکی است که بی حرکت در قبر افتاده است و هیچ اثری از آثار وحشت یا نعمت در آن نیست! برخی نیز دوربین در درون قبر می گذارند و مسائل آن را از هنگام دفن تا مدتی بعد دنبال می کنند   ولی هیچ اثر و تغییر و تحولی نمی یابند!!آیا این امور دلالت نمی کند بر اینکه هیچ عِقابی )چه خوب و چه بد (, در کار نیست و فشار قبر, سؤال منکر و نکیر, عذاب ها و نعمت ها, پوچ و غیرواقعی است؟!با توجه به توضیحات گذشته, پاسخ این پرسش روشن است   ولی در عین حال برای بهتر روشن شدن پاسخ, توجه به حقیقت رؤیا و خواب دیدن بسیار راهگشا است . اگر اندکی تأمل کنیم, درخواهیم یافت که رؤیا و خواب دیدن, حکایتگر عجیبی از نسبت میان قبر خاکی و قبر برزخی است . کسانی که کنار بدن انسان خواب بیننده, حضور داشته باشند, بدن او را در هنگام خواب, در کمال سکون و سکوت می یابند   به صورتی که اگر از خواب وحشتناک خود آنها را مطلع نکند, اینان از آن آگاه نخواهند شد .بدن کسی که خواب فرحناک و دلپذیر می بیند نیز در کمال آرامش و سکون است و افرادی که در کنار او حضور دارند, از خوشی او به طور کامل اطلاع ندارند . این به ما می فهماند, انسان می تواند در برزخ در حال نعمت یا وحشت باشد و در عین حال, اثری از عذاب یا ابتهاج, در بدن خاکی او در قبر نباشد . البته گاهی انسان خواب ترسناک و ناراحت کننده ای می بیند, بدن او عرق می کند که اثری از خواب او بوده است   ولی این امر همیشگی نیست و میان عالم خواب و برزخ تفاوت هست . در عالم خواب, ارتباط روح با بدن مادی, کاملاً قطع نشده  ولی در عالم برزخ, ارتباط روح با بدن مادی به کلی منقطع است   مگر ارتباط بسیار محدود و ناچیزی که حتی در صورت معذّب بودن روح در عالم برزخ نیز, تأثیر چندان قابل مشاهده ای بر بدن مادی در زیر خاک نخواهد گذاشت نگا: محمد شجاعی, خواب و نشان های آن, صص 17-57 . .

سوال :وقتی انسان می میرد, چه مدتی طول می کشد تا قیامت شود؟
پاسخ : علم به قیامت  بنابر آیات قرآنی, فقط  عنداللَّه  است و قابل ظهور برای دیگران نیست:  وَ یَقُولُونَ مَتی  هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ    یونس)01 (, آیه 84 .  و می گویند: اگر راست می گویید, این وعده چه وقت است؟  و  یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلاَّ هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلاَّ بَغْتَةً یَسْئَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ    اعراف)7 (, آیه 781 .    [ ای رسول ما\ از تو احوال ساعت قیامت را خواهند پرسید که چه وقت فرا رسد   پاسخ ده که علم آن نزد ربّ من است . کسی جز او آن ساعت را ظاهر و روشن نتوان کرد . [ شأن \ آن ساعت در آسمان ها و زمین بس سنگین و عظیم است   نیاید مگر شما را ناگهان . از تو می پرسند که گویی کاملاً بر آن آگاهی, بگو علم آن ساعت محققاً نزد خداوند است  ولی اکثر مردم بر این حقیقت آگاه نیستند  .از نظر علامه طباطبایی, تعبیر إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی  بیان کنایی از این نکته نیست که کسی )مثل پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم ( به قیامت جاهل است   بلکه بیان جدی و غیرکنایی از این حقیقت است که وقت قیامت, جز نزد خداوند نیست . این بدان جهت است که قیامت, ظرف فنای خودی های همه اشیاء است و تا خودی اشیاء فانی نشود, حضرت حق برای شیئی ظهور و تجلّی نخواهد کرد در این باب نگا:الف . محمد شجاعی, قیام قیامت, )مبحث چگونگی نفخ صور اوّل و دوّم ( .ب . سید محمدحسین طباطبایی, انسان از آغاز تا انجام, )ترجمه و تعلیقات صادق لاریجانی (, صص 801 - 901 و 203 - 303   المیزان, ج 9, ص 073 . . براساس آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام, در آن زمان خداوند متعال خود پرسشگر و جواب دهنده است . خود می پرسد:  لِمَنِ الْمُلْکُ      ملک برای چه کسی است  و خود پاسخ می دهد:  للَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ      برای خداوند یکتای غلبه کننده  .

سوال :یاد مرگ چه فوایدی دارد؟
پاسخ :امیر مؤمنان علیه السلام, فواید یاد مرگ را در امور زیر می داند:1 . یاد مرگ سبب بازداشتن انسان از بیهودگی و بازی های دنیوی می شود: به خدا سوگند, یاد مرگ مرا از هزل و بیهودگی منع می کند   نهج البلاغه, خطبه 48, ص 66 . .2 . اندیشه مرگ مانع انجام دادن کارهای زشت و ناروا است: هان! [ مرگ \برهم زننده لذت ها, تیره کننده شهوت ها و نابودکننده آرزوها را به یاد آرید   آن گاه که به کارهای زشت شتاب می آرید   همان, خطبه 99, ص 29 . .3 . یاد مرگ موجب انجام دادن اعمال و کردار نیک می شود: آن که مرگ را چشم داشت, در کارهای نیک پای پیش گذاشت   همان, کلمات قصار 13, ص 463 . .4 . تذکر مرگ سبب بی رغبتی و کم خشنودی در دنیا می شود: آن که مرگ را بسیار یاد کند, از دنیا به اندک خشنود شود   همان, کلمات قصار 943, ص 324 . .5 . اندیشه مرگ و تفکّر در مردگان پیشین, باعث عبرت آموزی است: پنداشتند که جای مردگان تهی است   حال آنکه سخت مایه عبرت اند... [ مردگانشان \ مایه پند باشند, بهتر است تا وسیله فخر و بزرگواری   همان, خطبه 122, ص 252 . .

سوال :آیا در بهشت, انسان زاد و ولد می کند؟ پاسخ هرچه باشد, دلیل آن را بگویید و توضیح دهید؟
پاسخ :پیش از پاسخ دهی به پرسش شما, توجه به دو نکته ضروری است: یکم .  عالم دنیا و عالم آخرت, دو عالم از عوالم هستی بوده و هر یک آثار ویژه خود را دارند . به همین جهت است که براساس آیات و روایات, برای ورود روح و بدن به عالم قیامت, نیاز به تحوّل اساسی است تا این دو قابلیت پذیرش احکام و قوانین قیامت را بیابند . برای مثال, بدن مادی در این دنیا, با سوزشی, صدمه خورده, از بین می رود   ولی در قیامت با تحوّلات اساسی که در این بدن ایجاد می شود, به صورتی در می آید که در حال سوزش و ناراحتی شدید, بدن از بین نمی رود و یا برای مثال در دنیا حرکت و تغییر وجود دارد   جوان پیر می شود, نو کهنه می گردد, کهنه ها از میان می روند, گیاهان پژمرده می شوند و...   اما در جهان آخرت تغییر و تحول این چنینی وجود ندارد و نوعی ثبات و بقا حاکم است نگا: نحل )61 (, آیه 69, یونس )01 (, آیه 42, حدید )75 (, آیه 02, آل عمران )3 (, آیه 791, نساء )4 (, آیه 77 . .در زندگی دنیوی, خوشی با رنج, حیات با مرگ, لذت با محنت, اندوه با شادی و اضطراب با آرامش آمیخته است . اما در آخرت چنین نیست   بلکه گروهی همیشه و از هر جهت متنعّم, شاد و آسوده اند و دسته ای دیگر همواره معذّب, غمگین و ناراحت اند نگا: قلم )86 (, آیه 33   رعد )31 (, آیه 43   طه )02 (, آیه 37   زمر )93 (, آیه 62   آل عمران )3 (, آیه 51, نساء )4 (, آیه 77 و... . .در واقع, با توجه به آیات و روایات, در عالم قیامت, نظام کنونی عالم مادی دگرگون می شود . پدید آمدن زلزله عظیم در زمین, مزمل)37 (, آیه 41 . شکافته شدن دریاها تکویر )18 (, آیه 7 ., به حرکت در آمدن کوه ها کهف )81 (, آیه 74 . و درهم کوبیده شدنشان حاقه )96 (, آیه 41 ., خاموش گشتن ماه و خورشید و ستارگان عظیم تکویر )18 (, آیه 2 . و پر از دود و ابر شدن فضای جهان فرقان )52 (, آیه 52 ., پاره ای از تغییر و تحول اساسی نظام کاینات است . دوم .  نباید انتظار داشت در عالم قیامت احکام, قوانین و سنن عالم مادی و دنیا جاری باشد و اگر گاهی در لسان آیات و روایات, از مواردی چون خوردن, آشامیدن, بودن در کنار زنان جوان زیبا رو, حضور در کنار نهرها و زیر درخت ها و... یاد می شود, از باب تقریب ذهن ما به دریافت حقایق عالم قیامت است ولی این لذت ها, همانند لذّت جنسی این دنیا نیست . چنان که زنان آنجا, به هیچ وجه دچار عادت ماهانه نمی شوند نگا: بقره )2 (, آیه 52, آل عمران )3 (, آیه 51, نساء )4 (, آیه 75, ص )83 (, آیه 25, الرحمن )55 (, آیه 65 و... . .همچنین اهل بهشت می توانند فرزند داشته باشند   ولی این موضوع به دلیل سنن حاکم بر قیامت, به شیوه ای نیست که در این دنیا وجود دارد . نظام حاکم بر قیامت, نظام دفعی است, نه نظام تدریجی   یعنی, در قیامت خواستن مساوی با شدن و تحقق است. برخلاف نظام این عالم که برای عملی شدن خواسته ها, باید زمینه, اسباب و شرایط آن فراهم شود تا آن آرزو محقق گردد . در این دنیا, کسی که فرزندی می خواهد, باید ازدواج کند و با جمع یک سلسله شرایط و به تدریج و در زمان معیّنی دارای فرزند شود . اما در نظام قیامت چنین نیست   بلکه بهشتیان هرچه می خواهند, برایشان محقق می شود, نگا: فصلت )14 (, آیه 13   ق )05 (, آیه 53 . و نیاز نیست که با جمع شرایط و پدید آمدن مقدماتی, به تدریج آن خواسته محقق شود . از این رو, خواستن فرزند در عالم بهشت, مساوی است با حضور بچه در همان لحظه  چنان که روایاتی نیز در خصوص این امر نقل شده است نگا: خواب و نشان های آن, صص 68 - 09 .

سوال :آیا تکامل در عالم حشر وجود دارد؟
پاسخ :آیات و روایات, گویای این حقیقت است که حرکت و تکامل در عوالم بالاتر از برزخ نیز وجود دارد, حتی خود انتقال از عالم برزخ به عالم حشر, به جای خود, یک تحوّل تکاملی و سرفصلی از حرکت کلی تکامل است   چرا که با تحقّق مرگ برزخی )نفخ صور اول (, ارواح از نظام برزخ به نظام بالاتر و نخستین عالم از عوالم حشر, وارد می گردند و از نظام برزخی رها می گردند . این انتقال خود در حرکت صعودی به سوی حضرت حق, یک تحوّل تکاملی بزرگ برای روح است . روح با این تحوّل و این سرفصل, هم در مرتبه بالاتری, چهره اصلی خود را یافته و هم از مرتبه نازله برزخی خود, به مرتبه عالی تر ارتقا می یابد .همچنین پس از ورود روح به عالم اول از عوالم قیامت و پیوند آن با بدن, منازل, مواقف و سرفصل هایی در پیش روی انسان قرار می گیرد که هر یک به جای خود یک تحوّل بزرگ تکاملی در بازگشت او به سوی خداوند است   زیرا با هر انتقالی, انسان به صورت اصلی خود نزدیک تر شده و به کمالات از دست رفته خود در هنگام سیر نزولی, بار دیگر نایل می گردد. به تدریج سعه وجودی خود را می یابد و متناسب با عالم قرب می شود . علاوه بر آنکه در هر کدام از این عوالم هم بعد از ورود به آن - به مقتضای نظام خاص آن حرکت و تکامل داشته و در هر عالمی, کمالات جدیدی را کسب می کند .آیات و روایات فراوانی هست که گویای حرکت و تکامل در حشر و عوالم پس از آن و مواقف آنها است . به دلیل مجال اندک تنها به چند نمونه از آیات اشاره کرده و اهل تأمل را به دقت و تفکر در آنها توصیه می کنیم:1 .  إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ    آل عمران )3 (, آیه 77 .    کسانی که عهد و پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای ناچیزی می فروشند, آنان را در آخرت [ از سعادت های اخروی \ بهره ای نیست و خدای [ متعال \ روز قیامت با آنان سخن نمی گوید و به [ نظر رحمت به \ ایشان نمی نگرد و پاکشان نمی گرداند و عذابی دردناک خواهند داشت  .عبارت  و پاکشان نمی گرداند  در این آیه, مفهوم خاصی دارد و بیانگر این حقیقت است که انسان هایی که در صراط مستقیم  عبودیت  بوده و مورد نظر حق می باشند, در حشر و مواقف و عوالم آن, مشمول تزکیه حضرت حق بوده و خداوند آنان را از آلودگی ها پاک می سازد. آنها را از آنچه که روی چهره اصلی شان قرار گرفته و از بسیاری از حقایق محجوبشان کرده است, تزکیه و تطهیر می کند . اما این تزکیه الهی, شامل آن دسته از انسان ها که در صراط عبودیت قرار نگرفته و با خداوند به مخالفت برخاسته اند, نخواهد بود .از طرفی, تزکیه خدای متعال, همان تکمیل و کامل ساختن روح آدمی است   چرا که انسان در زندگی دنیوی, در ظاهر امر, دارای یک سلسله عقاید بوده و براساس آنها, روش و سلوک عملی خاصی داشته است. اما در باطن امر, روح آدمی در نتیجه همین عقاید و اعمال, دارای حرکت خاصی است که آن حرکت, اگر در سلوک عبودیت و صراط مستقیم باشد, روح را به تدریج پاک می کند و در مدارج کمال پیش می برد . این حرکت باطنی, همان تزکیه الهی است که در روح آدمی تحت سلوک ظاهری دینی انجام می گیرد . این تطهیر, روح را از حجاب ها, تعلق ها, رنگ ها و هرچه که بر روح در تنزلش از موطن اصلی, عارض گشته, نجات داده و آزاد می گرداند. در حقیقت یک حرکت تکاملی برای روح هست و حرکت روح جز با تزکیه نیست   این تزکیه در زندگی دنیوی تحت سلوک دینی انجام می گیرد و در قیامت به مقتضای احکام خاص همان عالم انجام خواهد گرفت. پس این آیه به روشنی می گوید: تزکیه در عالم قیامت هست   یعنی, حرکت تکاملی در عالم حشر وجود دارد .2 .  إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ    بقره )2 (, آیه 471 .    حقیقت این است که کسانی که آنچه را خداوند از کتاب نازل کرده, پنهان می دارند و بدان بهای ناچیزی به دست می آورند  آنان جز آتش در شکم های خویش فرو نبرند و خداوند روز قیامت با آنان سخن نخواهد گفت و پاکشان نخواهد کرد و عذاب دردناکی خواهند داشت  .مفهوم این آیه مانند آیه پیشین آن است که تزکیه در قیامت, شامل کسانی نمی شود که احکام خدا را فروخته و در مقابل پول و ریاست, از حکم خدا در می گذرند .3 .  إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ * وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی  صِراطِ الْحَمِیدِ    حج )22 (, آیه 32 و 42 .    حقیقت این است که خداوند کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند, در باغ ها و [ بهشت هایی \ که از زیر [ درخت های \ آن نهرها روان است, در آورده [ و داخل می گرداند \در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند و لباسشان در آنجا از حریر [ و پرنیان \است . [ پس از قرار گرفتن در چنین وضعیتی \هدایت می شوند به گفتار پاک [ و پاکیزه \ و به سوی راه خدای ستوده [ و حمید \هدایت می گردند  .این آیه به حقایقی اشاره دارد که برای ارباب ذوق, مسحور کننده است . این گفتار و سخن پاکیزه چیست؟ از ابن عباس نقل شده است: هدایت می شوند به اینکه در بهشت به هر جا که نگاه می کنند, می گویند:  لااله الا اللَّه  . اما چه گفتنی و چه تبعات و آثاری که پس از این گفتن و خواندن می آید؟ فقط اهلش می دانند و بس . از ابن زید نقل شده که به این گفتار پاکیزه,  اللَّه اکبر  را نیز اضافه کرده است بحارالانوار, ج 8, ص 19 .   یعنی, اهل بهشت مداوم  اللَّه اکبر  می گویند و پیش می روند . رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم شاهد جمال حق بود و هرچه پیش می رفت و بیشتر می رسید, می فرمود:  اللَّه اکبر , باز بیشتر می دید و می یافت که نمی توان خداوند را توصیف کرد و می فرمود:  اللَّه اکبر  . من همان دم که وضو ساختم از چشمه عشق
چار تکبیر زدم یکسره بر هرچه که هست  همچنین آیه فوق اشاره دارد که بهشتیان پس از قرار گرفتن در بهشت, به سخن پاکیزه و صراط ستوده, هدایت می شوند . پس معلوم می شود که در آنجا راه به خصوصی شروع می گردد و سیر تکاملی در قیامت ادامه دارد .اینکه از عوالم بالاتر, خبرهایی به آدمی می دهند و از بهشت, جهنم, عذاب و نعمت یادآور می شوند, ولی تصویر چنین مسائلی برای ما مشکل است   نشانگر این حقیقت است که ما صلاحیت درک آن نظام ها را هنوز نداریم و باید با حرکت و تکامل, قابلیت ظرفیت ادراک و مشاهده آن عوالم را بیابیم .در روایتی وارد شده است:  در بهشت درخت هایی است که بر آنها زنگ هایی از نقره قرار دارد   هنگامی که بهشتیان می خواهند و اراده می کنند سماعی داشته باشند, خداوند نسیمی را از تحت عرش برمی انگیزد تا به آن درختان بوزد و زنگ ها به حرکت درآیند   با صداهایی که اگر اهل دنیا آن صداها را بشنوند از طرب می میرند  بحارالانوار, ج 8, ص 691, ح 381 . .این درخت ها چیست؟ آیا شجره طوبی است - که اصلش در منزل علی علیه السلام است همان, ح 581 . یا درختی دیگر؟ این زنگ ها چه زنگی است و آن صداها چه صدایی و آن خواندن ها چه خواندن هایی؟! گویا خواندن ها و آهنگ ها نیز در آنجا طوری است که آدمی را به سوی خدا می برد   نه مانند خواندن های دنیوی که انسان را از خدا دور می کند . هرچه هست اگر به گوش اهل دنیا برسد, به دلیل نداشتن ظرفیت, می میرند و قالب تهی می کنند . پس باید حرکت, تحوّل و تکاملی وجود داشته باشد تا بر اثر آن, ظرفیت ادراک و پذیرش آن حقایق بالا و والا را در عوالم حشر بیابیم .پس معلوم می شود که تکامل در قیامت برای کسانی که راه توحید, ایمان و طریق عبودیت را طی می کنند   غیر از راه افرادی است که راه انحرافی و ضلالت را در مقابل دارند .ادامه راه انحراف و گمراهی کفر و شرک, به صورت تکاملی نیست   بلکه به این صورت است که صورت های باطنی راه باطل و یا راه های باطل و ضلالت, به ترتیب عوالم ظاهر گشته و رفته رفته هر چه بیشتر به ورطه هلاکت و جهنم فرو می افتند .آیاتی که بر رانده شدن مجرمان به سوی جهنم دلالت دارد, ناظر به همین واقعیت است  مانند :1 .  وَ قالُوا یا وَیْلَنا هذا یَوْمُ الدِّینِ هذا یَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلی  صِراطِ الْجَحِیمِ    صافات )73 (, آیات 02 - 32 .    [ و اهل ضلالت \می گویند: ای وای بر [ حال \ما! این روز جزا است   این است همان روزی که آن را تکذیب می کردید [ سپس خطاب می آید به سوی ملائکه \کسانی را که ستم کرده اند با هم ردیفان شان و آنچه که غیر از خدا پرستیده اند, گردآورید [ و جمع کنید \و به سوی راه [ یا راهی که به \جهنم [ منتهی می شود \رهبری شان کنید  .این آیه با صراحت بیان می کند بعد از حشر و جمع شدن منحرفان, آنان راه پیش گرفته در دنیا و برزخ را دنبال می کنند! پس معلوم است حرکت در هر نظامی, ادامه دارد و برای اهل ضلالت, این حرکت به صورت فرو رفتن در عمق و باطن ضلالت - که اثرش جهنم و جهنم ها است بروز می کند .2 .  فَإِنَّهُمْ لآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ    همان, آیات 66 - 86 .    پس دوزخیان حتماً از آن [ میوه های درخت زقوم که از قعر آتش سوزان می روید \می خورند و شکم ها را از آن پر می کنند . سپس ایشان را بر سر آن, آمیغی از آب جوشان است   آن گاه بازگشتشان بی گمان به سوی دوزخ و جهنم است  . شجره زقوم , درختی است که ریشه اش از اصل جهنم روییده و شاخه و برگش تا این نظام دنیوی کشیده شده است . عمل, فکر, صفت و عقیده بد, گرفتن شاخه ای از این درخت است که انسان را پیش می برد تا به اصل و ریشه آن - که در عمق جهنم است می کشاند . صاحبان این اعمال, دائم از میوه های این درخت تغذیه و شکم های خود را از آن پر می کنند تا برای پیش رفتن در قدم های بعدی, آماده شوند. این مسئله مرحله به مرحله ادامه دارد تا به جهنم - که ریشه درخت زقوم در آنجا قرار دارد رسیده و در عمق آن فرو روند. آیا این جز حرکت اهل ضلالت, چیز دیگری است؟ خداوند متعال این حقیقت را با الفاظ دنیوی برای من و شما بیان کرده است تا ما با شعاعی از حقایق و احکام عوالم دیگر, آگاه شویم   وگرنه آن قدر حقایق و قوانین و آثار آن عوالم ژرف و عمیق است که نه ما ظرفیت درک آن را داریم و نه الفاظ توان بیان آنها را دارند . این آیه, به خوبی بیان می کند که جهنمیان و گمراهان در اول حشر, در اوایل راهی قرار گرفته و پیش می روند که تا عمق جهنم ادامه دارد و این دلالت بر حرکت و چگونگی آن در نظام های بالا و بالاتر دارد .

سوال :آیا معاد و بازگشت برای همه موجودات است, یا منحصر در انسان می باشد؟
پاسخ :از نظر آیات قرآن, معاد و برگشت به سوی خداوند سبحان, یک مسئله کلی و عام بوده و مخصوص انسان نیست . با دقّت و تدبّر در نکات و تعبیرات قرآن, به این حقیقت پی می بریم که آفرینش و ایجاد هر موجودی, ملازم با برگشت دادن آن است   یعنی, اعطای وجود به هر موجودی از جانب حضرت حق, توأم با خصوصیت عود, سیر و حرکت آن به سوی او است و وجود هر موجودی, در سیر و برگشت به سوی خداوند را اقتضا می کند .به عبارت دیگر, مبدأ متعال در متن ذات هر موجودی, این برگشت و حرکت را قرار داده است . هستی از خداوند, سرچشمه می گیرد و به سوی او بازگشت می کند و این, براساس عشق هر موجودی نسبت به کمال بالاتر و در نهایت نسبت به کمال بی نهایت است .هر موجودی به تناسب رتبه وجودی خود, از شعور برخوردار است و قبل از هر چیز, رو به جمال مطلق و خیر محض دارد و او را می یابد و چون می یابد, به او عشق می ورزد و به سوی او در حرکت است .در اینجا به بعضی از آیات قرآنی - که دلالت بر عمومیت و کلیت معاد دارد اشاره می شود:1 .  اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ    روم )03 (, آیه 11 .    خدای متعال خلق را آغاز می کند و سپس آن را اعاده و برگشت می دهد و سپس شما انسان ها به سوی خداوند برگشت داده می شوید  .این آیه با توجّه به برگشت کلی, مسئله معاد انسان ها را به آنان خاطر نشان ساخته, این حقیقت را بیان می کند که براساس قانون کلی  اعاده , مستثنا بودن انسان ها مفهومی ندارد .2 .  أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِءُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ, قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنشی ء النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ    عنکبوت )92 (, آیه 91 و 02 .    آیا ندیده اید که خداوند, چگونه آفرینش را آغاز می کند, سپس آن را باز می گرداند؟ در حقیقت, این [ کار\ بر خدا آسان است . بگو: در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است . سپس [ باز\ خدا است که نشئه آخرت را پدید می آورد . خدا است که بر هر چیزی توانا است  .براساس این دو آیه - که در مورد ارشاد مردم و سرزنش غافلان از برگشت به سوی خداوند است خداوند متعال, می خواهد این حقیقت را به انسان ها بفهماند که چون آفرینش, براساس مشیت و اعاده حق, به سوی او در حرکت و برگشت است و این یک سنت کلی حاکم در وجود است   شما انسان ها نیز از این قانون کلی مستثنا نیستید   بلکه قطعه ای از هستی می باشید که به سوی او باز می گردید .3 .  قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلْ اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنّی تُؤْفَکُونَ    یونس )01 (, آیه 43 .    [ به مشرکان \ بگو: آیا از شریکان تخّیلی و مصنوع شما, چنین موجودی پیدا می شود که خلق و ایجاد کند و سپس آنچه را که خلق کرده است, اعاده و برگشت دهد؟ [ به آنان \بگو: این خدای متعال است که خلق می کند و سپس خلق را اعاده و برگشت می دهد  .در این آیه, علاوه بر اشاره بر اصل اعاده کل هستی, به این حقیقت هم اشاره شده که این برگشت و معاد, یکی از مظاهر قدرت مطلقه خداوند سبحان است .این آیات و آیات فراوان دیگر, حکایت از این حقیقت می کند که آفرینش هر موجودی و هر مخلوقی, به دنبال خود اعاده آن موجود و مخلوق را می آورد . به عبارت دیگر,  اراده و مشیّت حق , اعاده هر مخلوق و برگشت دادن هر موجودی است که پا به عرصه وجود می گذارد و این مسئله منحصر در انسان نیست ر .ک: محمد شجاعی, بازگشت به هستی, صص 45 - 96   معاد یا بازگشت به سوی خدا, ج 1, صص 01 - 74 . .

سوال :اینکه اموات در مواقعی مانند جمعه آزاد هستند   آیا صحت دارد؟ چه افرادی این گونه می باشند و کیفیت آن چگونه است؟
پاسخ :براساس روایات و با توجه به ارتباط نسبی بدن برزخی با بدن مادی, ارواح انسان ها در برزخ, براساس منزلت و فضایلی که در دنیا داشته اند, امور دنیوی را درک کرده, حتی به خانواده خود سر می زنند و آنها را زیارت می کنند . این امر می تواند در هر زمانی و برای هر فردی باشد   ولی روز جمعه مشخص ترین زمانی است که در روایات وجود دارد . در این باره, تنها به ذکر دو روایت بسنده می شود:1 . اسحاق بن عمار از امام کاظم علیه السلام پرسید: آیا مؤمن خانواده خویش را زیارت می کند؟ فرمود: آری . گفتم: چقدر؟ فرمود: بر حسب فضایلشان  برخی از آنان هر روز و بعضی نیز هر سه روز, خانواده خود را زیارت می کنند .اسحاق بن عمار می گوید: در اثنای کلام حضرت, دریافتم که فرمود: کمترین آنان هر جمعه [ خانواده خود را زیارت می کنند\ . پس گفتم: در چه ساعتی؟ فرمود: هنگام زوال خورشید, یا مثل آن   پس خداوند فرشته ای را با او روانه می کند تا چیزهایی را به او نشان دهد که شاد شود و از وی چیزهایی را بپوشاند که او را غمگین می سازد محمد بن ابراهیم کلینی, کافی, به تصحیح علی اکبر غفاری, ج 3, )کتاب الجنائز (, ص 132, ح 5 . .2 . امام صادق علیه السلام فرمود:  به درستی که مؤمن خانواده خویش را زیارت می کند . پس آنچه را دوست دارد, می بیند و آنچه را ناخوشایند دارد از او پوشیده می شود . به درستی که کافر خانواده خویش را زیارت می کند   پس می بیند آنچه ناخوشایند او است و از او پوشیده می شود آنچه را دوست دارد . امام علیه السلام فرمود: پاره ای از ایشان هر جمعه زیارت می کنند و پاره ای بر حسب عمل خود زیارت می کنند  همان, ص 032, ح 1 .

سوال :آیا جنّیان نیز در قیامت محشور می شوند؟
پاسخ :آیات اعاده کل خلق - که دلالت بر بازگشت همه وجود و سیر و حرکت همه به سوی معاد و مبدأ متعال می کند شامل موجودات نامرئی)جن ( هم می شود   لکن علاوه بر این آیات, بعضی از آیات قرآنی به طور خاص, به حشر موجودات نامرئی )جن ( اشاره می کند: وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدْ اسْتَکْثَرْتُمْ مِنْ الْإِنسِ وَقَالَ أَوْلِیَاؤُهُمْ مِنْ الْإِنسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْوَاکُمْ خَالِدِینَ فِیهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ وَکَذَلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضاً بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ أَلَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِی وَیُنذِرُونَکُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلَی أَنفُسِنَا وَغَرَّتْهُمْ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَ شَهِدُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کَانُوا کَافِرِینَ    انعام )6 (, آیات 821 - 031 .    و [ یاد کن \روزی را که همه آنان را گرد می آورد [ و می فرماید:\  ای گروه جنیان, از آدمیان [ پیروان \ فراوان یافتید .  و هواخواهان آنها از [ نوع \انسان می گویند:  پروردگارا, برخی از ما از برخی دیگر بهره برداری کرد, و به پایانی که برای ما معین کردی رسیدیم .  [ خدا \می فرماید:  جایگاه شما آتش است   در آن ماندگار خواهید بود, مگر آنچه را خدا بخواهد [ که خود تخفیف دهد\   آری, پروردگار تو حکیم داناست .  و این گونه برخی از ستمکاران را به [ کیفر \آنچه به دست می آوردند, سرپرست برخی دیگر می گردانیم . ای گروه جن و انس, آیا از میان شما فرستادگانی برای شما نیامدند که آیات مرا بر شما بخوانند و از دیدار این روزتان به شما هشدار دهند؟ گفتند:  ما به زیان خود گواهی دهیم .  [ که آری, آمدند\ و زندگی دنیا فریبشان داد, و بر ضد خود گواهی دادند که آنان کافر بوده اند  .در این آیات به حضور جن و انس در قیامت و مخاطبه و معاتبه حضرت حق با آنها و به گفتار آنان و به عذاب و آتش برای کفار آنها اشاره می فرماید و قسمت اول آیه دوم  یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ ...    انعام )6 (, آیه 031 . . به این حقیقت اشاره دارد که رسولان و فرستاده های الهی, آیات الهی را به جن و انس بیان کرده و آنان را از روز لقا و قیامت با خبر گردانیده و آنها را از لقای آن روز ترسانیده اند که اگر برای آن روز آمادگی لازم را نداشته باشند, گرفتار عذاب خواهند بود ر .ک: معاد بازگشت به سوی خدا, ج 1, صص 97 - 18 .