سوال :علت ترس از مرگ چیست؟
پاسخ :بسیاری از اندیشمندان - چه مسلمان و چه غیرمسلمان کوشیده اند تا پاسخی معقول و موجّه, به این پرسش اساسی بدهند که فرصت طرح و بررسی آنها در اینجا نیست . ما تنها به نظر ابن سینا در این خصوص اشاره کرده, به تحلیل آیات و روایات در پاسخ به این سؤال می پردازیم .در دیدگاه ابن سینا موجبات ترس از مرگ یکی از امور زیر است:1 . با مرگ, حقیقت و زندگی [ ظاهری دنیایی \ آدمی برچیده می شود  2 . نمی دانیم چه وقت می میریم  3 . مرگ پدیده ای ناشناخته است و از آن تجربه ای نداریم و برایمان امری مبهم است  4 . تجربه مرگ انفرادی و فردی است, نه جمعی  5 . مرگ موجب جدایی انسان از متعلّقات, دوستان و خویشاوندان می شود  6 . با رسیدن مرگ, همه آرزوها و آمال بشری بر باد می رود ابو علی سینا, رسائل, )رسالةالشفاء من خوف الموت (, صص 043 - 643 . .ترس از مرگ در فرهنگ قرآنی و روایی, به اعتبار تفاوت انسان ها, علت های گوناگونی دارد . در یک منظر کلی, می توان انسان ها را از این جهت به سه گروه - ناقصان, متوسطان و کاملان تقسیم کرد . اما دلیل وحشت از مرگ در انسان های ناقص, این نکته ظریف است که انسان به حکم فطرت خود, حبّ به بقا و میل به جاودانگی دارد و از فنا, زوال و نیستی متنفر است .از این رو به عالمی که عالم حیات تلقی می شود, عشق ورزیده و از عالمی که به پندار خود عالم نیستی است, تنفّر دارد . بنابراین چنین افرادی به دلیل اینکه ایمان به عالم آخرت ندارند و قلوبشان به حیات ازلی وبقای سرمدی, اطمینان نیافته است, به این دنیا علاقه مند و به حسب آن, از مرگ هراسان و گریزان اند . خداوند متعال, عقیده این گروه از انسان ها را چنین بیان می کند:  إِنْ هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ    مؤمنون )32 (, آیه 73 .    جز این زندگانی دنیای ما چیزی نیست, می میریم و زندگی می کنیم و دیگر برانگیخته نخواهید شد  .بر این اساس, کافران که ایمان به حیات و عالم آخرت ندارند, از مرگ می ترسند بقره )2 (, آیه 91 . .عامل ترس از مرگ در انسان های متوسط, چیز دیگری است . متوسّطان - که ایمانشان به عالم آخرت و حیات قیامت کامل نیست به دلیل غفلت از آخرت و عالم برتر و بالاتر و توجّه به امور دنیایی و تلاش در آبادانی آنها, از مرگ می ترسند .امام صادق علیه السلام می فرماید: [ روزی \ مردی به سوی ابوذر آمده و پرسید: چرا ما از مرگ کراهت داریم؟ [ ابوذر در پاسخ \فرمود: به دلیل آنکه شما دنیا را آباد کرده اید و آخرت را خراب . پس کراهت [ و ترس \دارید که از آبادانی به سوی خرابی انتقال یابید    مالنا نکره الموت قال: لانکم عمرتم الدنیا و خربتم الاخرة فتکرهون ان تنتعلوا , بحارالانوار, ج 6, ص 731, ح 24 . .ریشه این غفلت, آرزوهای دراز و یا متابعت از خواسته های نفسانی و مخالفت با حضرت حق است . امام علی علیه السلام می فرماید: ... آیا کسی نیست که از گناه توبه کند, پیش از آنکه مرگش فرا رسد؟... بدانید که شما در روزهایی به سر می برید که فرصت ساختن برگ است و از پس این, روزهای مرگ است... شما را فرموده اند که بار بربندید و توشه برگیرید . من بر شما از دو چیز بیشتر می ترسم: دنبال هوای نفس رفتن, و آرزوی دراز در سر پختن   نهج البلاغه, خطبه 82, ص 92 . .به فرموده قرآن  یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ    روم )03 (, آیه 7 .    این گروه, از زندگی دنیا, ظاهری می شناسند و حال آنکه از آخرت غافل اند  . استن این عالم ای جان غفلت است
هوشیاری این جهان را آفت است   هوشیاری زان جهان است و چو آن
غالب آید پست گردد این جهان  مثنوی معنوی, دفتر اول, ابیات 6602 و 7602 .این متوسطان و غافلان, به گونه ای از مرگ غافل اند که به تعبیر حضرت علی علیه السلام: گویا مرگ را در دنیا به جز ما نوشته اند و گویا حق را در آن بر عهده جز ما هشته اند و گویی آنچه از مردگان می بینیم, مسافرانند که به زودی نزد ما باز می آیند, و آنان را در گورهایشان جای می دهیم و میراثشان را می خوریم, می پنداری ما پس از آنان جاودان به سر می بریم   نهج البلاغه, کلمات قصار 221, ص 283 . .اما گروه سوم )انسان های کامل و مؤمنان مطمئن (, از مرگ کراهت ندارند   ولی از آن ترس و خوف دارند . البته ترس آنان, مثبت و ارزشی است   چرا که خوف آنها از عظمت خداوند متعال است   نه مثل وحشت وابستگان به دنیای مادی و دلدادگان به تعلّقات آن .حضرت حق در قلب اولیای الهی, تجلّی کرده, از یک سو موجب هیبت و از سوی دیگر موجب شوق می شود . دل عاشقان خداوند متعال در هنگام ملاقات با حضرت حق - که با مرگ سرفصلی از آن آغاز می شود می تپد   ولی این خوف غیر از ترس های معمولی است برای اطلاع تفصیلی از این موضوع ر .ک: خمینی, روح اللَّه, چهل حدیث, صص 303 - 703 . . ترس انسان های آن سویی از طول سفر, توشه کم و بزرگی و عظمت مقصد است نهج البلاغه, کلمات قصار 77, ص 273 . . اینان مرگ را چون زندگی, امتحان بزرگ الهی می دانند اشاره به آیه  همان که مرگ و زندگی را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید    ملک )76 (,آیه 2 . و می ترسند که از این آزمون, سربلند بیرون نیایند . هیچ مرده نیست پر حسرت زمرگ
حسرتش آن است کِش کم بود برگ   ورنه از چاهی به صحرا اوفتاد
در میان دولت و عیش و گشاد  زین مقام ماتم و ننگین مُناخ
نقل افتادش به صحرای فراخ   مقعد صدق و جلیسش حق شده
رسته زین آب و گل آتشکده   ور نکردی زندگانیی منیر
یک دو دم ماندست مردانه بمیر مثنوی معنوی, دفتر پنجم, ابیات 671 - 771 .با این توضیحات اجمالی و مختصر, مشخص شد که اولا هر ترس و وحشتی از مرگ, بد و منفی نیست . اگر ترس از مرگ بر اثر غفلت و محدودیت نظر واندیشه به دنیای مادی باشد, وحشتی منفی و نابخردانه است . اما اگر وحشت از مرگ, براساس خوف از عظمت حق تعالی و ترس از چگونگی رویارویی با خدا باشد, ترسی مثبت و از سر شوق و عشق است . ثانیاً با تفاوت انسان ها و نوع نگرش ها, عوامل ترس از مرگ متفاوت و گوناگون خواهد بود .

سوال :مواقف قیامت چگونه است؟! چه کنیم که از سختی های مراحل قیامت رها شویم؟
پاسخ :باید دانست قیامت نیز همانند دنیا دارای نظام است  براساس روایات, قیامت دارای مواقف پنجاه گانه است و هر ایستگاهی به نوعی از اعمال رسیدگی می شود و در حقیقت عالم قیامت, پرده نمایش و ظهور اعمال و عقاید ما در دنیا است. همچنان که در دنیا ما در عرصه های مختلف زندگی شخصی, خانوادگی, اجتماعی و عبادت و... رفتارهای گوناگونی داشتیم  در آنجا نیز ایستگاه حق اللَّه, حق الناس و به طور جزئی تر, حق نماز, حق قرآن و... وجود دارد و از انسان بازخواست می کنند و در حقیقت جلوه ای از اجرای عدالت خداوند است که به نمایش در می آید. به هر میزان که در این دنیا به این حقوق بیشتر و آسان تر پرداخته شده باشد, در صحنه قیامت سریع تر آن ایستگاه ها طی می شود. بنا بر آنچه گفته شد, این گونه نیست که انسان در صف های طولانی بایستد تا نوبت او برسد  بلکه باید در صف های متعدد پاسخ گو باشد و چه بسا زمان پاسخ گویی هر کس طولانی باشد .با استفاده از آیات قرآن مجید, می توان روز قیامت را در سه مرحله کلی ترسیم کرد آشنایی با مفاهیم قرآن, )3 ( ص 832 - 332 .: مرحله اول:  برانگیخته شدن همگانی:  وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً    کهف )81 (, آیه 99 .    در صور دمیده می شود و ما همه آنها را گرد می آوریم  . مرحله دوم:  حرکت به سوی ایستگاه های حسابرسی و سؤال:  وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ    ق )05 (, آیه 12 .    هر انسانی وارد محشر می گردد, در حالی که همراه او حرکت دهنده و گواهی دهنده ای است  . مرحله سوم:  حرکت به سوی جایگاه کیفر و پاداش:  وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی  جَهَنَّمَ زُمَراً    زمر )93 (, آیه 17 .    و کسانی که کافر شدند   گروه گروه به سوی جهنم رانده می شوند  و  وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً    زمر )93 (, آیه 37 .    و کسانی که تقوای الهی پیشه کردند, گروه گروه به سوی بهشت برده می شوند  .این مراحل سه گانه دارای ایستگاه های بسیار و گردنه های سختی است که پیمودن هر کدام تا هزار سال طول می کشد, چنان که در قرآن مجید آمده است:  ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ    سجده )23 (, آیه 5 .    سپس در روزی که مقدار آن هزار سال از سال هایی است که شما می شمرید   به سوی او بالا می رود  .حالت انتظار و بازخواست گناهکاران در قیامت, آن چنان سخت است و گرفتاری تبه کاران در آن روز به گونه ای شدید است که طی تمامی ایستگاه ها و مواقف, تا پنجاه هزار سال طول می کشد:  تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ    معارج )07 (, آیه 4 .    فرشتگان و روح )که بزرگ فرشتگان است ( به سوی او بالا می روند, در آن روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است  .امام صادق علیه السلام در تأیید این معنا می فرماید: الا فحاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا فان فی القیامه خمسین موقفا کل موقف مثل ألف سنه مما تعدون, ثم تلا هذهه الایه )فی یوم کان مقداره خمسین الف سنه (     آگاه باشید! پس به حساب خود رسیدگی کنید قبل از آنکه به حساب شما رسیدگی شود   به درستی که در قیامت پنجاه توقفگاه هست که هر کدام مانند هزار سال است از آنچه شما می شمرید . سپس [ آن حضرت \ این آیه را تلاوت فرمود: در روزی که مقدار آن پنجاه هزار سال است   کافی, ج 8 . .البته سختی روز قیامت برای مؤمنان راستین, آسان می شود  و طول مدت آن  برای پرهیزگاران کوتاه می شود   چنانکه در قرآن مجید می خوانیم:  فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً    انشقاق )48 (, آیات 7 - 8 .    پس کسی که نامه اعمال او به دست راستش داده شود, به زودی از او حسابرسی آسانی می شود  .به هر اندازه ایمان و عمل انسان با اخلاص بیشتری باشد   از آسایش و آرامش زیادتری در آن روز بهره مند خواهد بود, تا آنجا که برای اولیای الهی و اهل بیت پاک پیامبرصلی الله علیه وآله هیچ گونه گرفتاری و سختی نخواهد رسید:  فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً    انسان )67 (, آیه 11 .    خداوند آنان را از شر آن روز نگه می دارد و آنها را شادابی و شادمانی عنایت فرماید  .برای توضیح بیشتر درباره چگونگی حضور در ایستگاه های قیامت, به دو مورد از تفاوت های مؤمنان و تبه کاران در هنگام برپایی قیامت اشاره می شود: 1 . ترس و وحشت و ایمنی  بی تابی و آرامش انسان, در هنگام ورود به صحنه قیامت, بستگی کامل با چگونگی اعتقاد و اعمال او دارد  در حالی که میزان گرفتاری انسان در توقفگاه های قیامت, به مقدار سرپیچی او, از تکالیف پروردگار است:  وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَةُ فَکُّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ یَتِیماً ذا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْکِیناً ذا مَتْرَبَةٍ    بلد )09 (, آیات 61 - 21 .    و تو نمی دانی آن گردنه چیست! آزاد کردن برده ای یا غذا دادن در روز گرسنگی به یتیمی از خویشاوندان یا به مستمندی از خاک نشین  .انسان های مؤمن, به تناسب انجام نیکی ها و عمل به واجبات و ترک محرمات, از آشفتگی و پریشانی روز قیامت در امان هستند:  مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ    نمل )72 (, آیه 98 .    کسانی که نیکی با خود بیاورند, پاداشی بهتر از آن خواهند داشت و آنان از وحشت آن روز در امان می باشند  و  لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ    انبیاء )12 (, آیه 301 .    وحشت بزرگ [ صحنه قیامت \ آنان را اندوهگین نمی کند  .اما کافران و تبه کاران همراه با اضطراب و هراس شدید وارد صحرای محشر می شوند:  قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ أَبْصارُها خاشِعَةٌ    نازعات )97 (, آیات 8 - 9 .    دل هایی در آن روز, سخت مضطرب است و چشم های آنان از شدت ترس فرو افتاده است  و در هنگام حسابرسی و سؤال, آنان را با شدّت و سختی توقیف می کنند:  وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ    صافات )73 (, آیه 42 .    آنها را نگه دارید که باید بازپرسی شوند  . 2 . سکوت و صحبت کردن  از جلوه های حاکمیت مطلق خداوند در روز قیامت, این است که هیچ کس, بدون اجازه و فرمان او, حق سخن گفتن ندارد:  یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ    هود )11 (, آیه 501 .    روزی فرا می رسد که هیچ کس جز به اجازه )او ( سخن نمی گوید  .این بدان جهت است که پس از حضور مردم در صحنه قیامت, ذلت و حقارت تبه کاران و عزت و کرامت فرزانگان, بیشتر نمایان شود . از این رو در برخی از ایستگاه های قیامت, اجازه سخن گفتن به گناه کاران داده نمی شود تا با حقارت بیشتر به اعمال آنان رسیدگی شود:  الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی  أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ    یس )63 (, آیه 56 .    امروز بر دهانشان مهر می نهیم و دست هایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان به آنچه که انجام می دادند, شهادت می دهند  .مهر سکوت نیز خود عذابی خوار کننده است, چنان که خداوند به جهنمیان می فرماید:  اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ    مؤمنون )32 (, آیه 801 .    در جهنم گم شوید و با من سخن مگویید  .و اگر تبه کاران در بعضی دیگر از مواقف قیامت, اجازه سخن می یابند, یا برای اثبات جرم آنان است )یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ ( نور )42 (, آیه 42:  روزی که زبان ها بر علیه آنان گواهی می دهند  . و یا در جهت آشکار شدن دشمنی و تخاصم میان آنان )ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ ( زمر )93 (, آیه 13:  سپس شما روز قیامت نزد پروردگارتان به مبارزه و دشمنی برمی خیزید  . و یا نمایانگر شدت نیاز و بدبختی آنان است:  یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ    حدید )75 (, آیه 31 .    روزی که زنان و مردان منافق به مؤمنان به مؤمنان می گویند: نظری به ما بیفکنید تا از نور شما پرتوی برگیریم  .اما سخن گفتن مؤمنان و شایستگان, نشانه مقام والای آنان نزد پروردگار است  چنان که درباره پیامبرصلی الله علیه وآله و مسلمانان می خوانیم:  وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً    بقره )2 (, آیه 341 .    بدین ترتیب شما را امت میانه ای قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر هم بر شما گواه باشد  .بنابراین, تنها کسانی توانایی سخن گفتن دارند که از سوی خداوند, اجازه داشته باشند و سخن حق بگویند:  لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً    نبأ )87 (, آیه 83 .    هیچ کس جز به اجازه خداوند رحمان سخن نمی گوید [ و آن گاه که می گوید \درست و حق می گوید  .در نتیجه انجام دادن واجبات, ترک محرمات, ترک دلبستگی ها و وابستگی ها, پیروی قولی و عملی از آموزه های حضرت رسول صلی الله علیه وآله و ائمه اطهارعلیهم السلام و خالص ساختن نیت و قصد, تنها راه یا راه هایی است که می تواند انسان را به آن مدارج عالی برساند و از سختی های مواقف قیامت نجات دهد .

سوال :بحث هرمنوتیک توسط چه کسی و در تحت چه عنوانی در ایران مطرح شد؟
پاسخ : هرمنوتیک  به شکلی که با آموزه ها, باورها و اعتقاداتمان قالب زنی شده و در ساختاری علمی ارائه گردیده, نخستین بار از سوی دکتر عبدالکریم سروش تحت عنوان  قبض و بسط تئوریک شریعت  در مجله  کیهان فرهنگی  مطرح شد و بعدها به صورت نوشتاری مستقل با همین عنوان منتشر گردید.
 البته پژوهشگران دیگری بوده اند که این موضوع را از دیدگاه فیلسوفان غربی در ایران مطرح کرده اند  اما این مبحث با خصوصیت آمیختگی با گزاره ها و رشته های آشنا با فرهنگ ایران, اولین بار از سوی دکتر سروش طرح شد.
 به نظر می رسد عمده ترین زمینه طرح چنین موضوعی, حیثیت علمی و تئوریکی آن است. بدون شک در عصر تبادل نظر و اطلاعات و نیز انسانی که ذهنی جستجوگر و فطرتی علاقه مند به مباحث جدید و تازه دارد, پدیدار شدن موضوعات و مسائل جدید در عرصه پژوهش کاملاً طبیعی می نماید.

سوال :اصولاً فرق میان ایمان و یقین چیست؟ ایمان مربوط به حوزه دل و قلب است, یا مربوط به حوزه عقل؟
پاسخ :چنان که در تبیین ماهیت ایمان از دیدگاه قرآن گفته شد, ایمان هم به حوزه عقل مربوط است و هم به حوزه قلب  چرا که ایمان بر دو عنصر استوار است: عنصر معرفت و یقین که مرتبط با ساحت عقل آدمی است و عنصر انقیاد و تسلیم که مربوط به ساحت قلب بشر است. ایمان معرفت و یقین توأم با تسلیم درونی است  یعنی, در ایمان, آدمی به آموزه هایی معرفت و یقین داشته و قلب و دل او نسبت به آنها تسلیم و در برابر آنها منقاد است.

سوال :چند عالم وجود دارد و مراد از عالمین چیست؟ آیا مقصود دو عالم است؟
پاسخ :بنا بر نظر مفسّران مقصود از  عالمین  عالم همه موجودات  یعنی, عالم هر نوعی از موجودات چون عالم جمادات, عالم نباتات, عالم حیوانات و عالم انسان است  و نیز عالم هر گروهی از مردمان است که در منطقه ای خاص و با زبان ویژه سخن می گویند  چون عالم عرب و عالم عجم. خداوند متعال تمامی این عوالم را ربوبیت کرده آنها را تدبیر می کند. نگا: المیزان, ج 1, ص 12.
 اما این که  دو عالم وجود دارد  چنین نیست  بلکه در یک نظر کلان, سه عالم هست: عالم ماده و مادی, عالم مثال و مثالی و عالم مجرد. هر یک از این عالم ها در درون خود عوالمی دارند که طرح تفصیلی آن در این مقام نمی گنجد. اینک, توضیح مختصر هر یک از این عوالم:
 1- اولین عالم, عالم تجرّد و  جبروت  است که عالم بالاتر و نزدیک تر به مبدأ متعال است و موجودات آن از مراتب وجودی بالاتری برخوردارند. عالمی که در جای خود دارای عوالمی است که بعضی برتر از بعضی, و برخی مترتب بر بعض دیگر و نشأت گرفته از آن است.
 2- عالم بعدی, عالم  مثال  و  برزخ  یا  ملکوت  است که مترتب بر عالم اول و متأخر از آن و نشأت گرفته از آن است  که در جای خود دارای عوالمی بوده که بعضی برتر از بعضی  و بعضی مترتب بر بعض دیگر و نشأت گرفته از آن است.
 3- عالم جسم و جسمانیات و یا نظام مادی است که عالم  شهادت  و  ناسوت  نیز نامیده می شود و آخرین عالم از عوالم وجود و هستی است و نشأت گرفته از عالم مثال و مترتب بر آن است. برای آگاهی بیشتر ر.ک: استاد شجاعی, محمد, معاد یا بازگشت به سوی خدا, ج 1, ص 212 - 622.

سوال :یاد مرگ چه فوایدی دارد؟
پاسخ :امیرالمؤمنین)ع(, فواید یاد مرگ را امور ذیل شمرده اند:
    1. یاد مرگ سبب بازداشتن انسان از بیهودگی و بازی های دنیوی می شود:  به خدا سوگند, یاد مرگ مرا از هزل و بیهودگی منع می کند .نهج البلاغه, خطبه 48, ص 66.
    2. اندیشه مرگ مانع انجام دادن کارهای زشت و ناروا است:  هان! \ مرگ [بر هم زننده لذت ها, تیره کننده شهوت ها, و برنده آرزوها را به یاد آرید, آن گاه که به کارهای زشت شتاب می آرید .همان, خطبه 99, ص 29.
    3. یاد مرگ موجب انجام دادن اعمال و کردار نیک می شود:  آن که مرگ را چشم داشت, در کارهای نیک پای پیش گذاشت همان, کلمات قصار 13, ص 463.
    4. تذکر مرگ سبب بی رغبتی و کم خشنودی در دنیا می شود:  آن که مرگ را بسیار یاد کند, از دنیا به اندک خشنود شود .همان, کلمات قصار 943, ص 324.
    5. اندیشه مرگ و تفکر در مردگان پیشین باعث عبرت آموزی است:  پنداشتند که جای مردگان تهی است  حال آن که سخت مایه عبرت اند... \ مردگان شان [ مایه پند باشند, بهتر است تا وسیله فخر و بزرگواری .همان, خطبه 122, ص 252.

سوال :عزاداری برای امام حسین تا چه اندازه مجاز است؟
پاسخ :با توجه به حکمت عزاداری بر اهل بیت)ع( - به خصوص امام حسین)ع( - حدّ عزاداری را شرع و عقلاء تعیین می کنند. اگر عزاداری در شیوه هایی اجرا شود که شور را بر شعور غالب سازد و به نوعی موجب انحراف از فلسفه عزاداری گردد  خارج از حدود عزاداری مشروع, مقبول, موجّه و معقول است. اگر قالب های عزاداری به گونه ای باشد که عقلای جامعه, آن را تقبیح کرده, آن را موجب وهن مذهب و آموزه های اصلی عاشورا می دانند, قطعاً حدّ غیرمجاز عزاداری خواهد بود.
    گفتنی اینکه شکل و صورت عزاداری, باید به گونه ای باشد که بتواند هسته و محتوای اصلی پیام عاشورا را به مردم ابلاغ کند و باور انسان ها را نسبت به آنها تقویت نماید, ولی اگر این ظاهر به صورتی درآید که نه تنها باطن و مغز را نشان ندهد, بلکه باعث گردد اصل مسأله و موضوع خدشه دار شود, شکل و صورت مناسبی نخواهد بود و این لباس بر قامت این تن رعنا, راست نخواهد آمد.
    به عنوان مثال قمه زنی - که یک گونه خاص عزاداری است - نه تنها شعارها و گفتارهای اصلی عاشورا را به درستی ابلاغ نمی کند  بلکه چنانچه مقام معظم رهبری فرمودند, موجب وهن قضیه کربلا می گردد و لذا غیرمجاز است.در این خصوص نگا: پیرامون عزاداری عاشورا, )مجموعه سخنان, استفتائات و جواب های مقام معظم رهبری در خصوص عاشورا(.

سوال :چرا در مواردی مثل شهادت امام حسین)ع(, ما قبل از عزا, عزاداری را شروع می کنیم؟
پاسخ :عزاداری های پیش از عاشورا, مقدمه ورود در عزاداری روز عاشورا است. اصل عزاداری برای اباعبداللَّه الحسین)ع( از دستورات و مستحبات اکید شرع مقدس است  اما شکل, نحوه و زمان آن, از عادات و رسوم عرف و مردم تأثیر می پذیرد. به عنوان مثال در بعضی مناطق, عزاداری برای حضرت از روز هفتم آغاز شده و تا سوم امام ادامه دارد و در بعضی مناطق عزاداری از اول محرم تا روز عاشورا برقرار است. در بعضی مناطق نیز, روضه های مستمر در مواقع مختلف سال - به ویژه از اول محرم تا آخر ماه صفر - ادامه دارد.
    تمامی این اشکال و صورت ها, خوب است و اشکالی ندارد. بنابر آنچه گفته شد, مراسم عزاداری و سالگرد درگذشتگان, بستگی به فرهنگ و آداب مردم دارد که به طور معمول, مراسم سالگرد را در شب قبل می گیرند و از آنجا که رحلت و شهادت در سال های قبل, اتفاق افتاده, در هر صورت مراسم و عزاداری ها در هر زمان انجام شود, بعد از واقعه خواهد بود.

سوال :چرا در فرهنگ شیعه, همیشه حزن, اندوه و عزاداری حاکم است؟
پاسخ :یکم. البته در فرهنگ شیعه اعیاد بزرگی وجود دارد مانند روز تولد چهارده معصوم, عید سعید غدیر خم, عید قربان, عید فطر, مبعث و ... همه روزهای شادمانی و سرور است.
    دوم. اگر ملتزمان به فرهنگ شیعی, سرور و شادمانی خود را به صورت عزاداری علنی نمی کنند, اشکال از فرهنگ نیست  بلکه پیروان فرهنگ, این کوتاهی را کرده اند.
    سوّم. در فرهنگ اسلامی, به همان اندازه که به سوگواری بر اهل بیت)ع( تأکید شده است, به سرور و شادمانی نیز توصیه شده است و حتی در کلمات و جملات گوناگونی, به شادمان کردن دیگران امر شده است. رسول خدا)ص( به شادمان کردن فرزندان یتیم مؤمن, کودکان و مؤمنان دستور داده اند. آن حضرت در حدیث زیبایی فرموده اند:  کسی که مؤمنی را شادمان کند, مرا شادمان کرده است و هر که مرا شادمان کند, خداوند را شاد کرده است نگا: منتخب میزان الحکمه, ص 942..
    چهارم. یکی از دلایل غالب بودن عزاداری بر سرور و شادمانی در فرهنگ شیعی, ظلمی است که به اهل بیت)ع( رفته است, ظلمی که نمی توان در تاریخ, برابری برای آن پیدا نمود. ازاین رو, بدیهی است که در حد ظلم عظیمی که بر امامان معصوم رفته است  یاد کرد مظلومیت آنان در قالب سوگواری, مرثیه و روضه خوانی گسترده تر از شادمانی باشد و در این میان از آنجا که ظلمی که به سیدالشهدا)ع( شده, از ظلم های دیگر به امامان)ع( برتر و عمیق تر بود, ذکر مصایب آن حضرت بیشتر و فراگیرتر است.

سوال :آیا  یا علی  و  یا حسین  گفتن هنگام انجام کارها و به طور کلی توسّل به اولیای الهی و درخواست حاجت از آنان , مصداق خواندن غیر خدا نیست که به صراحت در قرآن کریم نهی شده است:  فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً ؟
پاسخ :مقصود از دعا و خواندن در آیه شریفه  أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً   جن )27(, آیه 81. هر نوع خواندن غیر خدا نیست  بلکه آن خواندنی است که عبادت و پرستش غیرخدا و مصداق شرک در عبادت است.
    در قرآن مواردی هست که از عبادت و پرستش به  دعا و خواندن  تعبیر شده است  از جمله:  ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ   غافر )04(, آیه 06.  بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را, کسانی که از عبادت من کبر می ورزند, به زودی و با خواری وارد دوزخ می گردند .
    مقصود از خواندن در آیه  فَلا تَدْعُوا , به قرینه  أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ  خواندن به نحو عبادت است که اعتقاد به الوهیت یا ربوبیت, یکی از ارکان آن است.
    شاهد دیگر, کلمه  مع اللَّه  است که نشان می دهد مقصود از خواندن در آیه شریفه, خواندنی است که در آن کسی هم رتبه, هم شأن و شریک خداوند قرار داده شده است  نه هر گونه خواندن و درخواست کمک از کسی.
    ذکر  یا علی  و  یا حسین  و بردن نام اولیای الهی, کمک خواستن از آبرومندان درگاه الهی - به عنوان واسطه های فیض او - است  از این رو به یکی از انواع توسّل برمی گردد و روشن شد که این نوع توسّل, صحیح است و شرک در ربوبیت یا عبادت نیست.